بودجه پژوهش برخلاف توصیه اسناد بالادستی “کاهش” داشته/ بهترین حالت پیش‌بینی؛ حفظ وضع موجود !

بررسی اجمالی روند تحولات پژوهش و فناوری در جهان این واقعیت را پشتیبانی می‌کند که توسعه پژوهش و فناوری تغییرات مهمی را در تمام زمینه‌های اجتماعی و انسانی ایجاد خواهد کرد و شاهد دگرگونی‌های اساسی در آینده خواهیم بود. به همین دلیل ضروری است که بخش پژوهش و فناوری نیز همگام با تغییرات جهانی دگرگون شود. این در حالی‌ است که با وجود میزان اعتبارات پیش‌بینی شده برای بخش پژوهش و فناوری، پیش‌بینی تغییرات در این بخش در بهترین حالت، حفظ وضع موجود خواهد بود.

– افزایش زیاد نرخ ارز و تأثیر آن بر قیمت تجهیزات آزمایشگاهی با تکنولوژی بالا برای مراکز تحقیقاتی و رشد نامتناسب اعتبارات طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای.

بهترین پیش‌بینی: حفظ وضع موجود!

– ضعف فرهنگ کارآفرینی در دانشگاه‌ها و جامعه؛

جایگاه مهم و قابل تأمل پژوهش و فناوری در توسعه جوامع، منجر به توجه ویژه به آن در اسناد بالادستی نظام همچون سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، سیاست‌های کلی علم و فناوری و نیز بیانیه گام دوم مقام معظم رهبری شده است.

مهم‌ترین شاخص مالی در بخش پژوهش و فناوری، شاخص سهم پژوهش و فناوری (بخش دولتی) از تولید ناخالص داخلی است. مقدار محاسبه شده توسط امور آموزش عالی، تحقیقات و فناوری سازمان برنامه و بودجه کشور نشان می‌دهد این شاخص که در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ به ۰.۶۸ درصد رسیده، در لایحه سال ۱۴۰۱ به ۰.۴۲ درصد تنزل یافته است. بخشی از کاهش شاخص یادشده ناشی از عدم احصاء کامل اعتبارات مرتبط با تحقیق و توسعه ناشی از حذف فعالیت‌ها و بازنگری و ادغام عناوین برنامه‌های عملیاتی است.

پایین بودن امتیاز چهارچوب نهادی ایران در شاخص جهانی نوآوری که از میان ۱۳۰ کشور، جایگاه ۱۲۴ را برای ایران رقم زده، گواه این مطلب است که چهارچوب‌های نهادی در ایران در این حوزه از اثربخشی لازم برخوردار نبوده و بازنگری در این خصوص ضروری است.

با توجه اهمیت پیشتازی در عرصه‌های پژوهش و فناوری که در اسناد بالادستی نیز مورد تأکید فراوان قرار گرفته است، ضروری است در لوایح بودجه سالانه نیز تدابیر و تمهیدات لازم برای توسعه این فعالیت‌ها پیش‌بینی شود.

پیش‌بینی می‌شود در صورت تداوم فعالیت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در حمایت از این شرکت‌ها و سایر فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده، عملکرد یادشده در سال آینده نیز استمرار یافته و باعث بهبود شرایط اشتغال، به‌ویژه اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و ایجاد ارزش افزوده بیشتر از این بنگاه‌ها باشد. آمارهای زیر توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اعلام شده است.

«مقالات برتر»؛ گروه اندکی از مقالات هستند که تعداد استنادهای زیادی را دریافت کرده‌اند. این مقالات به دو دسته «مقالات داغ» و «مقالات پراستناد» تقسیم می‌شوند. مقالات داغ؛ مقالاتی هستند که به لحاظ تعداد استنادهای دریافتی در رشته موضوعی خود در زمره مقالات یک دهم درصد برتر قرار می‌گیرند. مقالات پراستناد نیز مقالاتی هستند که به لحاظ تعداد استنادهای دریافتی در رشته موضوعی خود در زمره مقالات یک درصد برتر قرار می‌گیرند. بازه زمانی برای محاسبه مقالات داغ دوماهه و برای مقالات پراستناد ۱۰ ساله است. 

پژوهشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی و برخی از مراکز تحقیقاتی ازجمله مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و مرکز نشر دانشگاهی، پارک‌های علم و فناوری و نیز ستادهایی که سند توسعه مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی دارند، در سطح دو طبقه‌بندی شده‌اند. اعتبارات دستگاه‌های سطح دو به تفکیک اعتبار برحسب برنامه و فصول هزینه در پیوست اطلاعات تکمیلی لایحه منظور شده است.

در گزارش «پژوهش و فناوری در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱» مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان برنامه و بودجه عنوان شده است که بررسی شاخص‌ها و متغیرهای مرتبط با پژوهش و فناوری نشان می‌دهد جمهوری اسلامی ایران از نظر رتبه علمی دارای وضعیت قابل قبول و رو به رشدی است. حتی در میان کشورهایی که رشد علمی خوبی دارند، کشور ایران از جایگاه مناسبی برخوردار است. در ایجاد ظرفیت‌های زیرساختی تلاش‌های خوبی صورت گرفته است؛ اما از این زیرساخت‌ها و ظرفیت‌ها به‌طور کامل در رفع نیازها و حل مسائل کشور، رفاه و تأمین نیازهای جامعه به خوبی استفاده نشده است.

تغییرات ایجاد شده در مراکز و مؤسسات پژوهشی و فناوری 

یکی دیگر از شاخص‌های نشان‌دهنده وضعیت علم و فناوری کشورها، «روند تولید علم و تولید مقالات برتر» است.

– ضعف زیرساخت‌ها و نظامات پشتیبان پژوهش و فناوری؛

روند تولید علم و تولید مقالات برتر در ایران