خشک شدن دریای خزر چقدر جدی است؟

به گزارش خبرگزاری ای بی اس نیوز به نقل از اوراسیا دیلی مانیتور، دریای خزر در خطر خشک شدن است. مقامات دولتی در شهر ساحلی آکتائو قزاقستان در روز 7 ژوئن با صدور بیانیه ای برای فعالیت صنایع دریایی در خزر به دلیل سطح پایین آب وضعیت اضطراری اعلام کردند. پنج کشور ساحلی دریای خزر یعنی روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، ایران و آذربایجان امیدوارند به بهره برداری از ذخایر ماهی، نفت و گاز زیر سطح دریای خزر ادامه دهند. کشورهای ساحلی در حال توسعه مسیرهای کشتیرانی شمال به جنوب و شرق به غرب در سراسر این دریا هستند تا پیوندهای ترانزیتی را به چین و اروپا ارائه دهند. با این حال، کاهش سطح آب در دریای خزر، این طرح ها و همچنین ظرفیت و دسترسی بنادر را تهدید می کند. این دریا را به سواحل متعدد کاهش می دهد. این وضعیت کشورهای ساحلی را وادار کرده است تا روی موضوعاتی که عمدتاً نادیده گرفته‌اند تمرکز کنند و این احتمال را در نظر بگیرند که کاهش سطح آب می‌تواند پیامدهای جدی اقتصادی، جمعیتی، ژئوپلیتیکی و امنیتی برای کل منطقه، منطقه و حتی فراتر از آن داشته باشد.

سطح دریای خزر بیش از یک متر کاهش یافته است و پیش بینی می شود تا پایان قرن از 9 به 18 متر برسد. کاهش سطح آب در سه دهه گذشته باعث افزایش شوری دریا و تشدید اثرات مضر فاضلاب های ریخته شده به دریا شده است و تشکیل لایه های گلی در نزدیکی سواحل مناطق شمالی و جنوبی خزر را تحت تاثیر قرار داده است. بخش های شمالی خزر به خوبی کاهش ظرفیت ترانزیتی در بنادر قزاقستان و روسیه را احساس کرده اند. در جنوب، تشکیل لایه های گلی توانایی ترکمنستان و آذربایجان را برای انجام فعالیت های دریایی با مشکل مواجه کرده است. در ترکمنستان، این مشکلات منجر به وخامت جدی اوضاع در نزدیکی بندر ترکمن باشی شده است. برخی از محققان معتقدند وضعیت این بندر می تواند بدتر از مناطق شمالی باشد. بندر ترکمن باشی با رقابت تجاری و ترانزیت شدید قزاقستان در سواحل دریای شرقی مواجه است که این وضعیت زنگ خطر را در آذربایجان و ایران به صدا درآورده است.

شدت عواقب بالقوه خشک شدن دریای خزر در آنچه قبلاً برای دریای آرال رخ داده است منعکس شده است. پیامدهای خشک شدن دریای آرال آنقدر شدید بود که باعث درگیری های سیاسی شد. می توان دو پیامد فوری خشک شدن دریای خزر را تصور کرد. یکی کاهش تعداد ماهی هایی است که کشورهای ساحلی می توانند صید کنند و دیگری به خطر افتادن سلامت جمعیت این کشورها به دلیل بادهای دریایی که گرد و غبار و مواد معدنی نهفته در بستر دریا را پخش می کند.

البته برای کشورهای ساحلی پیامدهای اقتصادی و سیاسی خشک شدن دریای خزر بسیار بیشتر به نظر می رسد. این اثرات مدتهاست که در مطالعات کارشناسی مورد بحث قرار گرفته است. اکنون خشک شدن دریای خزر آنقدر جدی شده است که اقتصاد کشورهای ساحلی را به خطر می اندازد. مشکلات ریزش سطح آب و تشکیل لایه های گلی توجه بالاترین سطوح سیاسی را به خود جلب کرده است. اخیراً ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه این موضوعات را در جریان نشست روسیه و قزاقستان در 9 نوامبر مطرح کرد. توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، قول داده است که یک موسسه ویژه برای مطالعه کاهش سطح آب و تعیین چگونگی همکاری کشورهای ساحلی با یکدیگر ایجاد کند.

پوتین بر توسعه کریدور شمال-جنوب در سراسر خزر تمرکز کرده است تا اتکای خود را به مسیرهای شرق به غرب کاهش دهد که مشکلاتی را برای کشور ایجاد کرده است. تهران نیز همین سیاست را دنبال می کند و مسیر شمال به جنوب را فرصتی برای تبدیل شدن به شاهراه تجاری می داند. رهبران سه کشور ساحلی دیگر آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان همگی روی دریای خزر برای توسعه تجارت شرق به غرب حساب باز کرده اند. این کشورها امیدوارند که این امر از طریق پیوند با چین در شرق و اروپا در غرب به استقلال اقتصادی و سیاسی بیشتر منجر شود. قطعا کاهش سطح آب خزر و پیامدهای آن دستیابی به همه این اهداف را دشوارتر می کند.

پیامدهای اکولوژیکی خشک شدن دریای خزر تنها نگران کشورهای منطقه نیست. رقابت کشورهای ساحلی در کریدور شمال – جنوب به رهبری روسیه و کریدور شرق – غرب با حمایت قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان بخشی از یک پازل بزرگ رقابت ژئوپلیتیکی است. جنگ‌های تجاری و استقرار نیروهای نظامی در دریای خزر برای اطمینان از عدم اختلال در عبور کشتی‌ها در یک کریدور توسط کشتی‌هایی که از کریدور رقیب استفاده می‌کنند به ثبات منطقه آسیب می‌زند. روسیه همچنان قدرت مسلط در دریای خزر است، اگرچه نفوذ آن رو به کاهش است. ناوگان روسیه در دریای خزر دیگر تنها نیروی قابل توجه در آن دریا نیست، استفاده گسترده مسکو از کشتی های خود در جنگ علیه اوکراین و برای عبور از کانال ولگا-دون حضور روسیه در منطقه خزر را کاهش داده است.

رقابت بین حامیان این دو کریدور در ماه‌های اخیر با کاهش سطح آب و رسیدن عقب‌نشینی ساحلی به اوج خود تشدید شده است. پنج کشور ساحلی حداقل مایل به بحث در مورد چگونگی محدود کردن تأثیر کاهش آب دریا بر شیلات و تنوع زیستی منطقه هستند. آنها یک سری جلسات مشترک در این زمینه برگزار کرده اند، اما هنوز هیچ توافق رسمی در مورد اقداماتی که باید انجام شود، حاصل نشده است. بحث های سازنده تری بین دولت های محلی در نواحی ساحلی هر یک از این کشورها صورت گرفت. با این حال، مذاکرات هنوز به راه‌حل‌های عملی که همه طرف‌ها بتوانند روی آن توافق کنند، منتهی نشده است.

با توجه به پیامدهای بالقوه گسترده خشک شدن خزر و تجربه مشابه در دریای آرال، بسیاری از ناظران وضعیت فعلی را با نگرانی می نگرند. برخی از تحلیلگران اکنون این تحولات را با اصطلاحات آخرالزمانی توصیف می کنند. آنها هشدار می دهند که اگر وضعیت دریای خزر در آینده نزدیک تغییر نکند، به اقتصاد کشورهای ساحلی آسیب می رساند و برنامه های توسعه مسیرهای تجاری شمال به جنوب و شرق به غرب را تضعیف می کند. البته چنین سخنانی بسیار بدبینانه است. اما باید گفت که افت سطح آب در حال حاضر بر ظرفیت ترانزیتی بنادر روسیه، قزاقستان و ترکمنستان تأثیر منفی گذاشته است و احتمالاً در آینده نزدیک در آذربایجان و ایران نیز همین تأثیر را خواهد داشت. به همین دلیل است که کشورهای ساحلی دریای خزر در تعیین برنامه‌های اقتصادی و سیاسی منطقه‌ای برای آینده نزدیک نباید تهدیدات اکولوژیکی بر این دریا را نادیده بگیرند.

absnews