آب مجازی، آب نامرئی

علی سیدزاده در یادداشتی که در اختیار ای بی اس نیوز قرار داد، گفت:

امروزه اهمیت و جایگاه آب در بحث توسعه پایدار بر کسی پوشیده نیست. در مناطق خشک و نیمه خشک دنیا که کشور ما یکی از این مناطق است، مدیریت صحیح و بهینه آب (به ویژه آب کشاورزی که بیش از 90 درصد آب قابل استحصال کشور در این بخش مصرف می شود) تبدیل می شود. اهمیت دو چندان در این راستا مفاهیم متعددی ارائه شده است و هدف هر یک از آنها برقراری رابطه بین تولید و مصرف آب از منظری متفاوت است که یکی از این مفاهیم «آب مجازی» است.

با توجه به بحران جدی کم‌آبی در جهان به‌ویژه در سال‌های اخیر، مفهوم آب مجازی در بسیاری از کشورها برای برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌های کلان اقتصادی و کشاورزی اهمیت زیادی پیدا کرده است و به دلیل اینکه امکان تبادل آب با توجه به حجم آن وجود دارد. خیر، کشورهای کم آب و پرجمعیت دنیا بالاخره مجبور شده اند با در نظر گرفتن میزان مصرف آب مجازی، اقدامات مناسبی در خصوص صادرات و واردات کالا انجام دهند و از تولید آب خودداری کنند. -محصولات محترمی که به منابع آبی کشور فشار وارد می کند قابل رهاسازی هستند.

آب مجازی اولین بار توسط تونی آلن در سال 1994 مطرح شد و به میزان آبی اطلاق می شود که در طول فرآیند تولید یک محصول (خدمات) یا محصول کشاورزی برای رسیدن به مرحله توسعه مصرف می شود و مقدار آن برابر با مجموع کل آب است. در مراحل مختلف زنجیره تولید، از ابتدا تا انتها مصرف می شود. “آب مجازی” به صورت مجازی و نه واقعی در محصول وجود دارد (نهفته است). به آب مجازی «آب تعبیه‌شده» یا «آب برون‌زا» نیز می‌گویند. منظور از «آب با منشاء خارجی» این است که واردات آب مجازی به کشور به معنای استفاده از آبی است که برای کشور واردکننده خارجی محسوب می شود. آب با منشاء خارجی با آب داخلی (ملی) یک کشور ترکیب می شود.

در یک تعریف کمی دقیق تر از آب مجازی، دو رویکرد متفاوت پیشنهاد و استفاده شده است: در رویکرد اول، محتوای آب مجازی به عنوان حجم آبی که در واقع برای ساخت محصول استفاده می شود، تعریف می شود. مشکل این رویکرد، وابستگی میزان آب مصرفی به شرایط تولید مانند زمان و مکان تولید و راندمان مصرف آب است. به عنوان مثال، مقدار آب مورد نیاز برای تولید یک کیلوگرم بذر در یک کشور خشک، دو تا سه برابر مقدار آب مورد نیاز برای تولید همین مقدار بذر در یک کشور مرطوب است.

در رویکرد دوم، از دیدگاه مصرف کننده به جای تولیدکننده استفاده می شود و محتوای آب مجازی یک محصول به این صورت تعریف می شود: «مقدار آب مورد نیاز برای ساخت محصول در محلی که محصول لازم است. این سوال مطرح است: «اگر به جای تولید یک محصول در داخل، آن را از خارج وارد کنیم، چقدر در مصرف آب صرفه جویی می شود؟ در این رویکرد مشکلی پیش می آید و آن این است که به دلیل شرایط اقلیمی یک کشور امکان تولید محصول در داخل کشور وجود ندارد و نمی توان آن را تنها از خارج وارد کرد؛ مثلاً محتوای آب مجازی چقدر است. برنج در هلند که در داخل تولید نمی شود و فقط وارداتی است؟

بررسی و ارزیابی مقدار آب مجازی یک محصول یا محصول کار آسانی نیست. زیرا عوامل زیادی بر میزان آب مصرفی در فرآیند تولید یک محصول تاثیر می گذارد. حداقل فاکتورهایی که در تخمین آب مجازی باید در نظر گرفت عبارتند از:

❖ مکان و دوره (چه سالی و چه فصلی) تولید

❖ نقطه اندازه گیری: به عنوان مثال در مورد تولیدات کشاورزی این سوال مطرح می شود که آیا مصرف آب در نقطه جمع آوری آب اندازه گیری می شود یا در سطح زمین کشاورزی؟

❖ نحوه تولید و اثربخشی (کارایی) مصرف آب: در این زمینه این سوال مطرح می شود که آیا آب هدر رفته در برآورد آب مجازی لحاظ می شود؟

❖ نسبت بین آب ورودی و محصولات میانی و مقدار آب مجازی در محصول نهایی

برای محاسبه مقدار مجازی آب برای محصولات (کشاورزی، صنعتی و غیره)، لازم است تمام منابع آبی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم (یعنی باران، آب های سطحی یا زیرزمینی) در ساخت محصول مشارکت دارند، در نظر گرفته شود. . به طور کلی، میانگین مقدار آب مجازی یک محصول را می توان به عنوان نسبت بین میانگین نیاز آب و میانگین عملکرد آن محصول (مقدار محصول تولید شده) محاسبه کرد:

= مقدار مجازی آب محصول در سال بر حسب متر مکعب در تن

آب مجازی و بهره وری آب رابطه معکوس دارند. طبق تعریف، بهره وری آب مقدار محصول تولید شده در واحد حجم آب است و واحد آن معمولاً بر حسب کیلوگرم بر متر مکعب تعریف می شود، در حالی که آب مجازی مقدار آب مصرفی برای تولید مقدار معینی محصول را در نظر می گیرد. واحد لیتر در کیلوگرم (یا متر مکعب بر کیلوگرم) است. به عبارت دیگر در بهره وری بر کمیت آب تولیدی تاکید می شود و در آب مجازی برعکس بر کمیت آب (مصرف شده) در تولید محصول تاکید می شود. بنابراین با افزایش راندمان آب، میزان آب مجازی در محصول یا محصول مورد نظر کاهش می یابد و بالعکس. با توجه به رابطه آب مجازی و بهره وری آب، افزایش بهره وری آب در کشاورزی می تواند ابزار موثری برای صرفه جویی در مصرف آب مجازی باشد.

مقدار مجازی آب مورد نیاز برای تولید مقدار مشخصی از محصولات در جدول زیر آمده است:

انتهای پیام